βασιλεύω

(AM βασιλεύω)

Ι. 1. είμαι ή γίνομαι βασιλιάς

2. ασκώ τη βασιλική εξουσία ή (γενικότερα) κυβερνώ, διοικώ

3. ζω βασιλικά, με βασιλική άνεση

μσν.- νεοελλ.

1. δύω («ο ήλιος βασιλεύει κι η μέρα σώνεται», «βασίλευσεν ὁ ἥλιος κι ἔφθασεν ἡ ἑσπέρα»)

2. επικρατώ, κυριαρχώ («στους στραβούς βασιλεύει ο μονόφθαλμος»)

νεοελλ.

1. (για τα μάτια) κλείνω από τη νύστα ή από αρρώστια.

2. ακμάζω, είμαι ευτυχισμένος («ζει και βασιλεύει»)

3. αδυνατίζω.

4. αργοσβήνω, πεθαίνω

αρχ.

1. ανακηρύσσω κάποιον βασιλιά

2. (-ομαι) κυβερνιέμαι από βασιλιά

II. (θηλ. μτχ.) η βασιλεύουσα

μσν.- νεοελλ.

η βασίλισσα των πόλεων, η πρωτεύουσα του βασιλείου, η Κωνσταντινούπολη

αρχ.

η Ρώμη

νεοελλ.

(μτχ. παθ. ενεστ.) φρ. «βασιλευομένη δημοκρατία» — δημοκρατικό καθεστώς στο οποίο ανώτατος άρχοντας είναι ο βασιλιάς.

[ΕΤΥΜΟΛ. < βασιλεύς. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ήδη μσν. μεταφορική σημασία του βασιλεύω «δύω», για την ερμηνεία της οποίας έχουν διατυπωθεί πολλές υποθέσεις. Έτσι υποστηρίζεται ότι αν ληφθεί ως αφετηρία η ιδιωματική χρήση του βασιλεύω «μεσουρανώ», τότε από τη σημασία του αόρ. εβασίλευσε οήλιος («ο ήλιος συμπλήρωσε το έργο του ως βασιλέως», άρα «έδυσε») επηρεάσθηκε σημασιολογικά και ο ενεστ. βασιλεύω και δήλωσε την έννοια του «δύω». Κατ' άλλους το βασιλεύω με βάση την παλαιότερη σημασία του «αυξάνω, προοδεύω» προσέλαβε κατόπιν και τη σημασία «δύω» (επειδή ο ήλιος δύοντας παίρνει δύναμη για να ανατείλει πάλι). Τέλος, σύμφωνα με άλλη άποψη, αν ληφθεί υπ' όψιν η παλαιότερη σημασία του βασιλεύω «ζω ως βασιλιάς, ευημερώ», τότε η λ. κατέληξε να σημαίνει και «δύω» από τη σημασία της φρ. δύοντας οήλιος βασιλεύει (δύοντας δηλαδή αποδεικνύει όλο του το μεγαλείο ως βασιλέως)].